Devletin İdeolojik Aygıtı Olarak Özbek Kamolot Gençlik Örgütü

“Hiçbir sınıf” der Althusser, “devlet iktidarını, devletin baskı aygıtlarının yanı sıra aynı zamanda devletin ideolojik aygıtlarını da kullanmaksızın devam ettiremez.” Devlet aygıtı kavramsallaştırmasında Marx’dan farklılaşan Althusser, polis, ordu, mahkeme ve hapishane gibi kurumları devletin baskı aygıtları olarak tanımlarken, okul, aile, sendika, medya gibi kurumları devletin ideolojik aygıtı olarak görür. Devlet gücünü elinde tutan yönetici sınıf tümden baskı aygıtlarına dayanarak ayakta kalamaz, iktidar ilişkilerinin devamiyeti devletin ideolojik aygıtlar yoluyla meşruiyet kazanarak kendini yeniden üretmesi ile mümkün olabilir. Althusseryen perspektiften bir kavramsallaştırmayla ifade edecek olursak, Özbek iktidar elitinin yönetsel meşruiyetini sağlamada araç olarak kurguladığı Manaviyat va Marifat Markazi, Mahalla örgütlenmesi gibi birçok ideolojik aygıttan biri ve belki de en çarpıcı olanı Kamolot gençlik organizasyonudur.

Özbek rejimi devletin resmi ideolojisi olarak benimsediği Milliy İstiqlol Mefkuresi'ni yaygınlaştırmak ve gençlik arasında sisteme bağlılığı güçlendirmek amacıyla 1996 yılında Kamolot Yoshlar İjtimaiy Harakati (Olgunluk/Mükemmellik Gençler Sosyal Hareketi) adında bir gençlik örgütü kurdu. Kamolot, resmi açıklamalarda ifade edildiği üzere, genç kuşakların eğitimine yardım etmek, vatanseverlik duygularını geliştirmek, onları yoksulluk ve yozlaşmanın doğurduğu negatif etkilerden ve “yabancı düşünceler”den korumak amacıyla oluşturuldu.

Kamolot organizasyonunun öncülüğünde ülke genelinde Özbek gençliğinin karşılaştığı sorunlar ve çözüm önerilerine ilişkin propaganda amaçlı seminerler, konferanslar ve etkinlikler düzenlenmektedir. Seminer ve etkinliklere orta ve yüksek eğitimdeki öğrenciler zorunlu olarak katılmaktadır. Okul müdürleri, Mahalla reisleri, gençlik odaklı toplulukların (sivil toplum kuruluşları vb.) temsilcileri ile Kamolot örgütü arasındaki sıkı ilişkiler söz konusudur. Seminer konuları gençliğin sağlıklı gelişimi, sporun gençlik yaşamında önemi, uyuşturucu ve alkolizmle mücadele gibi değişik sosyal konuları da içermekle birlikte, işlenen ana temalar dini radikalizm ve “yanlış” milliyetçilik üzerinde odaklaşmaktadır.

Tüm bu konu çeşitliliğine ve resmi söylemde dile getirilen hedeflere karşın, gerçekte Kamolot, gençliği Sovyet sonrası süreçte oluşan ideolojik boşluğu hızla dolduran İslamcı grupların ve şu an itibariyle bastırılmış da olsa potansiyel bir tehdit içeren milliyetçi hareketin etkisinden korumak misyonuyla hareket etmektedir. Bağımsızlığa geçiş döneminde, özellikle de 1989-1991 sürecinde, siyaset sahnesinde giderek hakim güç olmaya yönelen milliyetçi hareketin gelişiminde üniversite gençliği, özellikle de Taşkent Devlet Üniversitesi öğrencileri aktif bir rol oynadı.

Milliyetçi Erk ve Birlik hareketleri Özbek rejiminin milliyetçilik kavramsallaştırmasından farklı bir milliyetçilik anlayışı ile Özbekliği daha geniş bir dil-kültür dairesinin – Türk Dünyası - bir parçası olarak konumlandırıyor, vatan kavramını Özbekistan ile sınırlandırmayarak Türkistan Birliği düşüncesini seslendiriyor ve tarihi-entellektüel kökleri itibariyle Cedidçi anlayışı ön plana çıkarıyordu. Özbek rejiminin milliyetçiliği etnik temele dayandıran ve supraetnik kimliklere ve Türkçü ve/veya İslamcı vurgu taşıyan Özbeklik kurgulanımlarına kapıyı kapatan yaklaşımı Kamolot’a “yanlış” milliyetçilik ile mücadele misyonu yüklemektedir.

Kamolot’un bölgesel merkezleri izleyici kitlesi olarak özellikle gençliği hedefleyen yerel TV kanalları kurarak organizasyonun ideolojisini yaygınlaştırmaya çalışmaktadır. Özbek rejimi Kamolot’ı, Sovyet döneminde devlet ideolojisi olarak Marksist-Leninist düşünceyi gençlere benimsetme ve sisteme bağlılığın test edildiği bir zemin işlevi gören Komsomol’a (Komünist Gençlik Birliği) benzer bir yapılanmayla kitlesel bir gençlik örgütüne dönüştürmeye çalıştı. Örgütlenme modeli Komsomol örneğini bire bir takip ederek, Komsomol’un 14 yaş altı çocuk birimi olan Pioneer benzeri bir yapılanmayla Kamolot’un alt birimi olan ve çocukların ideolojik eğitimini esas alan Kamalak Bolalar Tashkiloti (Gökkuşağı Çocuklar Teşkilatı) kuruldu.

Özellikle 1999-2001 döneminde İslamcı hareketlerin yaygınlaşarak gençlik arasında önemli bir taban bulması ve Özbekistan İslami Hareketi gibi silahlı militer grupların yada Hizb-üt Tahrir gibi silahsız ancak radikal devrimci hareketlerin etkinliklerini artırması ve rejim açısından ciddi bir tehdit içermesi üzerine, Kamolot gelişmelere paralel olarak ilk kongresini 2001 Nisan’ında yaparak örgütlenmesini ülke çapına yaydı ve faaliyetlerini hızla artırdı. Hükümet, organizasyonu açıkça destekleyerek küçük ve orta ölçekli işletmelerden alınan vergilerin % 10’unun organizasyona aktarılması kararını aldı. 2001 sonrası süreçte Kamolot’un yerel örgütleri - özellikle de Fergana Vadisi’ndeki örgütleri - devletin güvenlik ve istihbarat güçlerine destek birimleri oluşturarak “rejim karşıtı” unsurlarla mücadelede önemli bir rol oynadı.

Tüm resmi desteğe karşın Kamolot’un gençlik üzerinde etkili olamadığı ve bürokratik bir anlayışın ötesine geçemediği görülmektedir. Nitekim Kerimov Kamolot’un lider kadrosunu sorumsuzlukla suçlayarak, örgütü gençliğin büyük bir bölümünün sorunlarına yabancı kalmakla eleştirmektedir. Kerimov’un eleştirileri sonucu liderlik kadrosunda yaşanan değişim de arzulanan sonucu verememiş, örgüt dini radikalizm ve “yanlış” milliyetçilik gibi “yabancı” ideolojilerle mücadelede yetersiz kalmak suçlamasından kurtulamamıştır.

Gerçekte Kamolot’un sorunu, nitelikli bir ideolojik mücadele yürütemediği için çekici olmamasında değil, bizatihi kaba bir ideolojik aygıt olarak kurgulanmasından kaynaklanmaktadır. Gençliğin büyük bir bölümü için Kamolot devletin otoriter ve soğuk vasfının gençliğe bakan yüzüdür. Kamolot devletin ideolojik aygıtı olarak kendine biçtiği misyon çerçevesinde faaliyet gösterirken, gerçekte, gençliğin beklenti ve arzularına uzak, günlük yaşam pratiğine ve gençlerin yaşam stiline yabancı, son derece sığ bir dünya görüşüne sahip bir zihniyet temelinde kurgulanması nedeniyle başarısızlığa daha baştan mahkum olmaktadır. Yönetici kadroda yapılan değişimler, örgütlenmenin her ölçekte (mahalle, semt, il, bölge örgütlenmelerinden eğitimin her düzeyine) yaygınlaştırılması, diğer devlet organlarının aktif desteği, devletin finansal kaynak aktarımı ve etkinliklerinin çoğaltılması gibi tüm uygulamalar yalnızca idari ve bürokratik değişikliklerle sonuca ulaşılabileceği varsayımına dayandığı için sonuçsuz kalmaktadır.
Turgut Demirtepe